Ffynnon Gurig, Trefdraeth

Mabsant: Sant Curig

Lleoliad: Trefdraeth

Cyfesurynnau: 52.01271N, -4.82963W

Cyfeirnod grid: SN059387

Statws: wedi distrywio/wedi capio?

Roedd Curig Sant, enwyd "Curig Lwyd" a "Churig Farchog", yn genhadwr a deithiodd i Gymru o Lydaw, yn y gynnar yn y 6ed ganrif. Dwedir ei fod Curig wedi glanio am Aberystwyth, ac yna wedi mynd yr esgob o Lanbadarn Fawr, yn agos. Ymddangosir e fod wedi bod teithiwr nodadwy yng Nghymru, a ffurfiodd eglwysi drosodd Gogledd a De Cymru, yn nodadwy un yn Llangurig, Sir Drefaldwyn. Mae'n bosibl yn hefyd ffurfiodd Curig yn yr eglwys blwyf wreiddiol o Drefdraeth, adeiladwyd yr ymgnawdoliad cyfredol o ba rai'n gan y Normaniaid, a chysegrwyd i Santes Fair. Gwybyddir ddim yn os oedd eglwys Geltaidd hyn ar y safle o'r sefydliad Normanaidd hwn, ond, os oedd, byddai wedi cario'r nawddogaeth Gurig, yn bendant. Hyd yn oed os ffurfiodd Curig ddim yn yr eglwys, roedd yn actif yn yr ardal hon yn y 500au cynnar, a'r presenoldeb cadarn o'i gwlt yw amlwg yn y ffaith roedd ffair blwyf, disgrifiwyd fel "a great faire", wedi cadw ar "S^t Kirickes daie" (yn ôl George Owen yn ei Description of Penbrokshire [sic] yn 1600 yn fras), ac roedd yn goflenni o gapel "pilgrim" o Sant Gurig yn ddidol o'r eglwys, yn bodoli yn y plwyf.

Mae'n gallu fod nac ansicrwydd yn y cyplyswyd y capel "pilgrim" canoloesol hwn i Ffynnon Gurig yn rhai ffordd, yn gwasanaethu fel ffynnon-capel yn fron â phendant, yn debyg i'r capel o Ffynnon Feugan yn agos. Rydw i wedi ffeindio un cyfeirnod hanes i'r fodolaeth o'r capel hwn yn dyddir o 1600 yn fras, ac ymddangosir yn A Description of Penbrokshire [sic] gan George Owen (fel crybwyllwyd yn flaenorol), sy'n gosod "Capell Kirick" yn "Newporte" yn rhestr o gapeli pererin. Mae'n ddiddorol i sylwi y crybwyllwyd arall capeli-ffynnon, fel yr un agos Ffynnon Feugan, a'r capel am Ffynnon Fraed, Felindre Farchog, yn y rhestr hon.

Serch roedd y ffynnon, a'i capel-ffynnon cyfeillachwyd, yn o arwyddocâd lleol yn glir yn y amseroedd canoloesol, dydy'r safle ddim wedi dogfennu yn dda. Mae'r crybwylliad hynaf i'r ffynnon y rydw i wedi ffeindio'n cael y ffurf o'r nodiadau Comisiwn Brenhinol, sy'n dyddio i'r gynnar yn y 20fed ganrif. Chwilion nhw'n y ffynnon ar y 10fed o Orffennaf, 1914, a gohebon y yr safle "is situated to the south-east of the castle", ond y "no traditions could be gathered concerning it". Mae mapiau Ordnance Survey hanes (fel yr un uchod) yn ymddangos lleolwyd y ffynnon chwaith gerllaw neu yn y canol o ffordd; efallai, capiwyd Ffynnon Gurig gan yr arwyneb ffordd pryd roedd y llwybr wedi tarmacio'n ddrosodd. Dangoswyd y safle'n ar fapiau Ordnance Survey fel hwyr fel 1948, felly fod rhaid wedi capio am amser diweddarach.

Pryd chwiliais i'n y safle o Ffynnon Gurig yn Ebrill 2025, gallwn i ddim yn gweld unrhyw awgrym o'i fodolaeth ar yr arwyneb ffordd. Serch hynny, roedd pib blastig fawr yn ymwthio allan o odanodd y tarmac, yn gollwng dyroddiad parhaus o ddwr clir yn i'r nant sy'n rhedeg gerllaw'r ffordd; achos does ddim yn ffynhonnell posibl arall i'r dwr hwn, mae'n debygol yr all-lif o'r pistyll wedi capio y roedd Ffynnon Gurig.

Mae'n werth sylwi, pryd chwiliwyd y ffynnon yn 2011 fel darn o'r prosiect Ffynhonnau Sanctaidd Cadw, rhagdybiwyd y roedd y pistyll yn "a relatively deep pool fed by streams from the south and west", wedi lleoli "right beside and below a minor road". Edrychais i'n i'r "deep pool" hwn yn seithug, ond gallwn i ddim yn ffeindio ef myfi, ac roedd yn glir does ddim yn bistyll am y cyflifiad o'r ddwy nant.

Cyrchiad:

Lleolwyd y bip blastig yn gerllaw ffordd gyhoeddus.